Scholieren hebben onvoldoende in de gaten dat vaardigheden voor het profielwerkstuk van groot belang zijn in het hoger onderwijs, zo blijkt uit onderzoek van het samenwerkingsverband vo-ho Rotterdam. Dit onderzoek vond plaats bij de 57 aangesloten onderwijsinstellingen, namelijk leerlingen, studenten en docenten van het voortgezet onderwijs, hbo-instellingen (Hogeschool Rotterdam en Hogeschool Inholland) en Erasmus Universiteit Rotterdam.

Veel scholieren zien nauwelijks een verband tussen het profielwerkstuk en hun vervolgstudie. Maar wie nooit geleerd heeft om onderzoeksvragen te formuleren, komt in het hoger onderwijs voor pittige opdrachten te staan. Datzelfde geldt voor de kunst om feedback te geven op elkaars bijdrage. De achterblijvende aandacht voor deze en andere vaardigheden in het voortgezet onderwijs zou zelfs wel eens de hoge uitval van studenten in het eerste studiejaar kunnen verklaren.

Succesvolle overgang
Op uitnodiging van het samenwerkingsverband heeft de werkgroep Ho-vaardigheden een raamwerk ontwikkeld met alle benodigde vaardigheden voor een succesvolle overgang naar het hoger onderwijs. Daarbij gaat het om onderzoeksvaardigheden, zoals het formuleren van een hypothese, plannen en analyseren. Maar minstens zo belangrijk zijn sociale en persoonlijke vaardigheden, zoals de ontwikkeling van zelfvertrouwen, hulp vragen en het omgaan met stress.

Daarbij deed de werkgroep een opmerkelijke ontdekking: vrijwel alle benodigde vaardigheden voor een succesvolle overgang komen terug in het profielwerkstuk. Het profielwerkstuk is daarmee een belangrijk schakelstuk tussen het voortgezet en het hoger onderwijs. Het eindexamen mag dan als koningin van het slotfeest alle aandacht opeisen in het voortgezet onderwijs, de werkelijke superstar van de havo en het vwo is het profielwerkstuk.

Onderzoeksvragen
Opvallend genoeg krijgt het profielwerkstuk op veel middelbare scholen niet zoveel aandacht op het podium. Uit het onderzoek van het samenwerkingsverband blijkt dat studenten van het hbo en de universiteit verschillende onderdelen gemist hebben toen zij daaraan werkten. Zij noemden daarbij vooral de onderwerpkeuze, het formuleren van onderzoeksvragen, bronvermeldingen toepassen en het voorkomen van plagiaat.

Scholieren worden vaak blanco op pad gestuurd, zonder dat ze weten waar ze naartoe werken. Zo vertelt student Mara Lemmens van de opleiding Verpleegkunde dat ze een onderzoek met muggen wilde doen. Een maand voordat het verslag ingeleverd moest worden, bleken er geen muggeneitjes beschikbaar te zijn. Kort voor de deadline moest het groepje een ander onderwerp kiezen. Een tip om eerst te checken of je wel je onderzoek kunt verrichten was erg handig geweest, zegt ze achteraf.

Informatieverwerking
Studenten hadden graag betere begeleiding ontvangen bij het schrijfproces, bijvoorbeeld over hoe je de informatie verwerkt. “Sommige leerlingen begonnen met het laatste hoofdstuk, sommige anderen met de inleiding”, vertelt Mara. “Het was niet duidelijk wat een logische opbouw was.”

Ook hadden studenten graag meer begeleiding willen hebben bij het afbakenen van hun onderwerp en het verwerken van data. “Onze conclusies waren een hele lange samenvatting van de resultaten, want we wisten niet wat er wel en niet in moest”, zegt student Eline Broekhuis, die de opleiding Gezondheidswetenschappen volgt.

Logboek
Veel leerlingen vullen op het laatste moment het logboek in en schuiven met dagdelen om tot het vereiste aantal uren te komen. “Je vergeet het gewoon, want je denkt dat het verslag belangrijker is”, zegt Mara. “De meeste scholieren zijn met andere dingen bezig op de havo.” Toch had ze achteraf gezien graag geweten dat dit bij haar studie van belang is. “Dan neem je het profielwerkstuk ook serieuzer.”

Communicatie en samenwerking zijn andere belangrijke kwesties die leerlingen in het voortgezet onderwijs onvoldoende op waarde schatten. Docenten zien dat leerlingen lang over allerlei andere onderwerpen kletsen en pas op het laatste moment met de inhoud aan de slag gaan. Student Daniel Mertens (opleiding Logistics Engineering) weet inmiddels beter. “Kies je team slim op basis van de resultaten die je wilt behalen in plaats van op basis van gezelligheid”, zegt hij. ”Praat met elkaar, houd elkaar op de hoogte en deel je bestanden op een gezamenlijke plek.”

Bronnen selecteren
Docenten in het hoger onderwijs merken dat instromende studenten worstelen met het bepalen van betrouwbare bronnen. Eén bron op internet vinden ze vaak al genoeg. “Studenten googelen even en het eerste wat ze tegenkomen is goed”, zegt docent Jan van Es van de opleiding Logistics Engineering. “Het duurt een hele tijd voordat ze dat goed onder de knie hebben.”

Toch verwacht het hoger onderwijs dat eerstejaars goed kunnen selecteren en beargumenteren wat ze hebben opgeschreven. Instromende studenten van de havo moeten kunnen aangeven wat betrouwbare en relevante bronnen zijn, geven diverse docenten in het onderzoek aan. Gezien de ervaringen van instromende studenten legt het hoger onderwijs deze lat wellicht te hoog.

Ontdekken wat werkt
Daarnaast vragen docenten in het hoger onderwijs om een actieve onderzoekende houding bij studenten. Het idee is dat studenten stapsgewijs ontdekken wat voor hen werkt en wat niet en hoe ze het een volgende keer anders aan kunnen pakken. Vervolgens zijn zij ook in staat hun eigen pad uit te stippelen, in het hoger onderwijs en daarna als professional. In veel opleidingen is bewustwording op eigen handelen en de verbinding met de literatuur de spil. “Wij vragen in onze opleiding voortdurend om reflectie op het proces”, zegt docent Annemiek Veken van de opleiding Verpleegkunde.

Op veel scholen in het voortgezet onderwijs schieten deze reflectie en de bijbehorende verbeterstappen erbij in. Scholieren staan er zelf nauwelijks bij stil. “Je bent alleen maar bezig met je deadline, dus je hebt helemaal geen tijd om iets te verbeteren”, zegt student Rosalie Kersten (Social Work) over haar profielwerkstuk op de havo.

Examen voor vaardigheden
Het profielwerkstuk is een verplicht onderdeel om de havo of het vwo af te sluiten. Maar behalve een mini-scriptie is het profielwerkstuk ook te beschouwen als een examen voor de benodigde vaardigheden om het hbo in te stromen.

Studenten hadden graag eerder de link gezien tussen de opgedane vaardigheden en de eisen die in de studie aan hen gesteld worden. Dat had ze ook de kans gegeven om via hun profielwerkstuk te toetsen of een studiekeuze echt bij hen paste.

Daniel Mertens zag die link pas bij het motivatiegesprek voor zijn studie Logistics Engineering. Hij had de Slag bij Midway bestudeerd, de belangrijke zeeslag tussen de Japanse en Amerikaanse marine om een eilandengroep in de Stille Oceaan. Een geschiedkundig onderwerp, dacht hij. Pas toen er expliciet naar gevraagd werd, zag hij dat logistiek een beslissende factor was geweest bij de zeeslag.

Meesterproef
Als meesterproef voor een groot aantal vaardigheden verdient het profielwerkstuk een prominentere plek in het curriculum. Leerlingen hebben een betere begeleiding nodig bij het profielwerkstuk. En daaruit volgt ook dat docenten in het voortgezet onderwijs daarvoor veel meer uren nodig hebben.

Het samenwerkingsverband ontwikkelt daarom een leerlingenhandleiding om scholieren te ondersteunen. Ook is er een docentenhandleiding ontwikkeld waar vooral ingegaan wordt op de manier waarop je de leerling kunt begeleiden op een manier die ook in het hoger onderwijs toegepast wordt.

Doorlopende leerlijn
Vaardigheden ontwikkel je niet van de ene op de andere dag. Via diverse vakken in meerdere leerjaren kan het voortgezet onderwijs naar het profielwerkstuk toewerken. De werkgroep Ho-vaardigheden heeft waardevolle voorzetten gedaan voor een doorlopende leerlijn voor deze vaardigheden. Deze leerlijn loopt vanaf het eerste jaar in het voortgezet onderwijs tot en met de propedeuse op het hbo of de universiteit.

Een grote stap vooruit is ook het expliciet maken van de vaardigheden voor leerlingen, zodat ze zelf sneller zien waar hun activiteiten eigenlijk aan bijdragen. Een docent legt bij de opdracht ook uit dat leerlingen hiermee leren werken met verschillende bronnen. Hoe beter de leerling de langere lijn ziet, hoe makkelijker het is om zijn eigen leerontwikkeling vorm te geven. En daar draait het uiteindelijk om.

Meer aandacht
Het profielwerkstuk verdient als superstar het podium bij de afsluiting van de havo en het vwo. Hoe meer aandacht voor deze vaardigheden, hoe meer winst er te behalen valt in het hoger onderwijs. Ook het hoger onderwijs dient zich in te zetten om deze leerlijn door te trekken en de benodigde vaardigheden verder te ontwikkelen.

De echte sterren zijn dan natuurlijk de studenten. Dankzij de opgedane ervaringen in het voortgezet onderwijs boeken zij aanzienlijk meer succes bij hun vervolgstudie op het hbo of de universiteit en daarna in hun loopbaan als professional.

Contact
Mocht je nog vragen hebben naar aanleiding van dit artikel, dan kun je contact opnemen met Ellis Wertenbroek, programmaleider samenwerkingsverband vo-ho via: SamenwerkingVO-HO@hr.nl.

Tekst: Sigrid van Iersel